Wat betekent het dat een overeenkomst nietig of vernietigbaar is?

Wanneer een overeenkomst tussen partijen wordt gesloten kan het voorkomen dat deze nietig is of vernietigbaar. Dit betekent dat de overeenkomst juridisch niet geldig is. In welke gevallen er sprake is van nietigheid of vernietigbaarheid. Wat de gevolgen hiervan zijn, wordt in dit artikel besproken.

Bij het eenzijdig beëindigen van een overeenkomst is de reden van beëindiging van groot belang. In de wet worden een aantal gevallen genoemd waarin een overeenkomst nietig is. Daarnaast wordt in de wet de mogelijkheid genoemd een overeenkomst te vernietigen. Bij het eenzijdig beëindigen van een overeenkomst moet worden aangegeven of een beroep wordt gedaan op nietigheid of vernietigbaarheid. Het is ook mogelijk om een overeenkomst voor een gedeelte (partieel) nietig te verklaren of te vernietigen. In dat geval blijft een overeenkomst voor het overige gedeelte gewoon in stand. Het verkeerde rechtsgevolg benoemen bij het beëindigen van een overeenkomst kan grote gevolgen hebben.

Allereerst zal worden toegelicht wat het verschil is tussen nietigheid en vernietigbaarheid, waarna zal worden toegelicht waarom het verschil zo belangrijk is.

Een nietige overeenkomst betekent dat de overeenkomst juridisch gezien nooit heeft bestaan. De afspraken die zijn gemaakt kunnen juridisch niet worden afgedwongen. Een overeenkomst is nietig in een aantal in de wet omschreven gevallen.
Allereerst is een overeenkomst nietig wanneer de inhoud of de strekking in strijd is met de goede zeden of de openbare orde. In feite is sprake van strijd met de geldende normen en waarden. Een overeenkomst is bijvoorbeeld in strijd met de goede zeden wanneer zij  is aangegaan met het doel om iemand schade toe te brengen, bijvoorbeeld verkoop van een stuk grond met het doel om geld te witwassen.
Verder is een overeenkomst die in strijd is met de wet ook nietig. De overeenkomst moet specifiek in de wet zijn verboden.
Ook kan een overeenkomst nietig zijn doordat zij onbepaalbaar is. Dit betekent dat voor beide partijen onduidelijk is waar de overeenkomst over gaat en dat de overeenkomst ook geen mogelijkheden biedt om te achterhalen waar deze op ziet.

Ten tweede kan sprake zijn van een vernietigbare overeenkomst. Deze overeenkomsten zijn geldig totdat ze worden vernietigd. Vernietiging kan alleen worden gedaan door degene die partij zijn bij de overeenkomst. 
Een overeenkomst kan worden vernietigd wanneer deze tot stand is gekomen onder invloed van bedrog, bedreiging of misbruik van omstandigheden. Bedrog en bedreiging spreken voor zich. Van misbruik van omstandigheden is sprake wanneer iemand weet dat de ander de overeenkomst aangaat onder bijzondere omstandigheden waardoor hij anders de overeenkomst niet zou hebben gesloten (zoals bijvoorbeeld dronkenschap) maar desondanks de overeenkomst met degene sluit.
Verder kan een overeenkomst worden vernietigd wanneer deze is gesloten onder invloed van een geestelijke stoornis. Hiervoor is wel noodzakelijk dat de stoornis een redelijk waardering belette van de betrokken belangen of invloed heeft gehad op de verklaring.
Tevens kan een overeenkomst worden vernietigd wanneer iemand handelingsonbekwaam is. Een minderjarige tot 18 jaar die geen toestemming heeft gehad van zijn ouders bij het sluiten van de overeenkomst is handelingsonbekwaam. De toestemming wordt aan de minderjarige verondersteld te zijn verleend, indien het een rechtshandeling betreft ten aanzien waarvan in het maatschappelijk verkeer gebruikelijk is dat minderjarigen van zijn leeftijd deze zelfstandig verrichten. Iemand die onder curatele is gesteld en geen toestemming heeft van zijn of haar curator is ook handelingsonbekwaam.
Ook is een overeenkomst vernietigbaar wanneer een geslaagd beroep op de actio Pauliana kan worden gedaan. Deze actie kan een schuldeiser instellen tegen een schuldenaar die onverplicht rechtshandelingen verricht met als doel om de verhaalsmogelijkheden van zijn schuldeisers te beperken. Om een geslaagd beroep hierop te doen moet sprake zijn van een rechtshandeling (zoals een overeenkomst), de rechtshandeling moet onverplicht zijn verricht (zonder dat er op grond van de wet of overeenkomst een verplichting toe bestaat), er moet sprake zijn van een daadwerkelijke benadeling van tenminste één schuldeiser en de schuldenaar wist of behoorde te weten dat één of meer schuldeisers hierdoor in hun verhaalsmogelijkheden werden beperkt.

De gevolgen van het nietig zijn of vernietigbaar zijn van de overeenkomst zijn hetzelfde, in beide gevallen bestaat de overeenkomst niet meer en wordt geacht nooit te hebben bestaan. Het verschil zit erin dat nietige overeenkomsten vanaf het moment dat ze zijn aangegaan niet meer bestaan, terwijl vernietigbare overeenkomsten pas niet meer bestaan op het moment dat ze zijn vernietigd.  Wanneer de overeenkomst is geëindigd hangt dus af van de vraag of sprake is van nietigheid of vernietigbaarheid.

Bij zowel nietigheid als vernietigbaarheid dienen partijen de prestaties die zij uit hoofde van de overeenkomst moesten verrichten ongedaan te maken. Bijvoorbeeld bij de koop van een woning, dient de koopprijs te worden terugbetaald en de woning te worden teruggeleverd. Het verschil tussen vernietigbaarheid en nietigheid gaat een grote rol spelen wanneer één van partijen zijn prestatie niet meer ongedaan kan maken, bijvoorbeeld wanneer het geleverde huis is afgebrand. Dan is het cruciaal om te bepalen of sprake was van nietigheid van de overeenkomst of vernietigbaarheid omdat zo kan worden bepaald wat er moet gebeuren om de beloofde prestaties in de overeenkomst ongedaan te maken. Bij het beëindigen van de overeenkomst moet hier derhalve goed naar worden gekeken.